Muzyka klezmerska, czyli muzyka nie-utracona

Raïsa Maritain w zbiorze poezji i esejów Chagall, czyli burza zaczarowana pisała: „Obraz Chagalla jest obliczem spokojnym, pewnym siebie; jest to obecność, która narzuca się nawet głuchym na głos poezji. Jednak do tych, którzy dobrze słyszą, kierują się przekazane nie świadomie, lecz samą tylko mocą tej sztuki, tysiące marzeń i tajemnic, które są dla dzieła niczym sekretna sieć rozgałęzionych tętnic; one dają życie, wyrażają życie, niezatarte obrazy dzieciństwa, pragnienia serca, radość oczu” (R. M a r i t a i n: Słowo, którego smak jest istotą. W:  E a d e m: Chagall, czyli burza zaczarowana. Warszawa 2011, s. 34). Myśli tej wyjątkowej mistyczki i poetki o „zaczarowanej burzy”malarstwa oddają również naturę twórczości artystów Orkiestry Klezmerskiej Teatru Sejneńskiego, której występ podsumuje IX spotkanie z cyklu „Medium Mundi” – Wobec braku, utraty i ubywania.
Idea Orkiestry Klezmerskiej rodzi się z działań podejmowanych przez Małgorzatę i Krzysztofa Czyżewskich w Fundacji Pogranicze i Ośrodku „Pogranicze – sztuk, kultur, narodów” w Sejnach i za sprawą Sejneńskiej Spółdzielni Jazzowej jest dla młodych ludzi sposobem życia, codziennością. Orkiestra nieustannie „staje się” dzięki tym, którzy w muzyce doświadczają spotkania z Innym, z pogranicznością światów. W niej kolejne już pokolenie muzyków dojrzewa do twórczej samodzielności, rozwija swój talent, bierze udział w festiwalach, a uczestnicząc w  spotkaniach z klezmerami zza oceanu, by wśród najwybitniejszych wymienić: Davida Krakauera, Michaela Alperta, Deborah Strauss, Jeffa Warschauera, Stuarta Brotmana, Franka Londona, Paula Brody’ego – współtworzy „Tratwę Muzykantów – pomiędzy Nowym Jorkiem a Sejnami”. Ta idea, a także  istota muzyki klezmerskiej sprawiają, że Orkiestra wpisuje się w tematykę tegorocznej sesji „Medium Mundi”. Niesie muzyczne przesłanie utraty owocującej afirmacją trwania. Przesłanie, chciałoby się powiedzieć: wygrywane przez „przygrywających na strunach serc (R. M a r i t a i n: Chagall. W: E a d e m: Chagall...,  s. 15) skrzypków z obrazów Chagalla. Dzięki Sejneńczykom staje się ono chagallowską „obecnością” pozwalającą usłyszeć głos poezji i dźwięk – muzykę. To muzyka z marzeń, tajemnic, snów i z tęsknoty: za zgubionym marzeniem,  nadzieją, której zabrakło – za „Rajem utraconym”.
„[...] Tańczący Żydek nie traci poczucia swej nędzy; tańcząc, wyszydza ją i przyjmuje jako los, dany przez Boga. Jeśli śpiewa, jest niczym westchnienie, przesiąknięte przeszłymi cierpieniami ludu żydowskiego, a dusza jego jakby się pławiła w proroczym przeczuciu niewyobrażalnych przyszłych boleści (R. M a r i t a i n: Radość. W: E a d e m: Chagall..., s. 24). „[...] Przypatrzcie się twarzom jego muzyków; są one, tak samo jak twarze jego żebraków i rabinów, twarzami wiecznie prawdziwymi. Są cudownie czyste, by równocześnie móc wypowiadać radość życia i stawiać czoło katu oraz śmierc (R. M a r i t a i n: Radość. W: E a d e m: Chagall..., s. 26). Muzyka klezmerska, czyli muzyka nie-utracona, jest melodią płynącą z serca narodu, który nie poddał się utracie, mimo że jest ona trwale wpisana w jego tożsamość: w wygnaniu z Raju, w wędrówce ku Ziemi Obiecanej i w końcu w doświadczeniu Zagłady. Jest muzyką z jego serca, więc u swojego źródła muzyką obrzędową, świątynną, ale także przekazywaną w rodzinie, między pokoleniami. W ten sposób wiąże się z przestrzenią, z której wyrasta i za której sprawą przez wieki trwa naród żydowski. Hebrajskie słowo klei zemer należy rozumieć jako „narzędzie śpiewu”. Początkowo istotnie oznaczało ono instrument muzyczny, jednak z czasem stało się również określeniem muzyka. Symbolicznie możemy odczytywać, że to muzyk dzięki otrzymanemu talentowi, staje się narzędziem śpiewu, instrumentem w ręku samego Stwórcy. Już od XVI wieku w Europie Wschodniej rozwijała się i rozprzestrzeniała muzyka klezmerska, czyli muzyka grana i improwizowana przez klezmerów – wędrownych muzykantów, grających w karczmach i podczas uroczystości. Ze względu na obrzędowość, z której wyrastała, nie można nazwać jej muzyką ludową. W kulturze żydowskiej przestrzeń sacrum jest nieustannie obecna w sposobie myślenia o świecie, w codzienności. Znajduje to swój wyraz w muzyce przenikniętej dźwiękami świątyni. Jej cechami charakterystycznymi były ponadto od samego początku: uniwersalność ubogacona lokalnie i otwartość. Muzyka klezmerska nabierała cech przestrzeni muzycznych, w których powstawała, przestrzeni innych narodów i kultur: polskiej, rosyjskiej, węgierskiej, ukraińskiej... Stanowiło to konsekwencję rozproszenia narodu żydowskiego, konieczności współistnienia w mikroświecie z Innym – z sąsiadem. Jest więc muzyką pogranicza.
Klezmerzy często nie mieli wykształcenia muzycznego, nie posługiwali się nutami, stąd nietrwałość ich muzycznych interpretacji, ale też zdolność do improwizacji, do nieustannego otwierania się na nowe pomysły, aranżacje, wykorzystanie nowych instrumentów. W ten sposób gra przestawała być zwykłą umiejętnością, lecz urastała do sposobu myślenia. To również unikatowość spotkania z słuchaczem. Utwór muzyczny nigdy nie jest odegrany – jest zagrany, tworzony za każdym razem na nowo i inaczej – bo każde spotkanie jest wyjątkowe, niepowtarzalne. Klezmerzy dziedziczyli swoje muzyczne umiejętności, ucząc się od ojców – stając się częścią swojego narodu, stawali się muzykami. Z czasem w sposób naturalny stworzyli specyficzną klezmerską społeczność, w której sławę zyskali klezmerzy – wirtuozi swoich instrumentów. W wyniku pogromów pod koniec XIX wieku i w wieku XX społeczność ta uległa w Europie Wschodniej rozproszeniu i rozpoczęła migrację do Stanów Zjednoczonych. Obecnie to tam znajduje się główny ośrodek rozwoju ogólnie rozumianej muzyki żydowskiej (w tym aszkenazyjskiej i sefardyjskiej), a także związanego z nią przemysłu muzycznego, by wymienić tylko założoną przez Johna Zorna nowojorską wytwórnię Tzadik Records. W ten sposób nastąpiło spotkanie muzyki klezmerskiej z jazzem, bluesem, rockiem, elektroniką i muzyką rozrywkową. Muzyka klezmerska jest dziś muzyką eksperymentów, otwartą na nowe nurty i gatunki – muzyczne przekraczanie granic.
Zagłada, której naród żydowski doświadczył w XX wieku, nadała muzyce klezmerskiej nowy wymiar. Naród utracił swoje dzieci, uległa zerwaniu więź pokoleniowa, ale pozostała tradycja, muzyka – jej przesłanie. Cierpienie i utrata otwarły muzykę na spotkanie z Innym, który z wyboru może stać się owym „instrumentem muzycznym” – klezmerem.
„[...] To ze swoistego, płynnego, pozostającego w realizacji z duszą chaosu rodzą się kształty żywe, które są niczym ruchy zręcznych dłoni, wznoszonych z tej biednej ziemi i żebrzących o litość. I oto wielkość pojawia się równocześnie, niczym w zstąpieniu Aniołów wraz z Abrahamem, czy w pełnej wzburzenia samotności Mojżesza, czy w tym wspaniałym stworzeniu człowieka, ruchem tak pełnym szlachetności…” (R. M a r i t a i n: Biblia Izraela. W:  E a d e m: Chagall..., s. 53).

Aktualny skład zespołu Orkiestry Klezmerskiej Teatru Sejneńskiego: Sylwia Olszewska – trąbka, Marta Gołkowska – trąbka, Dominika Korzeniecka – perkusja, Bartek Bizio – sakshorn altowy, Rafał Dziemitko – puzon suwakowy, Patryk Masłowski – puzon wentylowy, Piotr Janiec – tuba, Kacper Szroeder – pierwsza trąbka, Maciej Soroko – puzon suwakowy, Marcin Dąbrowski – trąbka, Stanisław Czyżewski – kontrabas, Michał Moniuszko – kontrabas, Tomasz Stawiecki – klarnet, Małgorzata Sporek-Czyżewska – śpiew, Wojciech Szroeder – akordeon, prowadzący zespół.

Tekst przytoczono (autor: Anna Piontek - MDK Batory)